Ұлытау тарихы

6 909

Әрбір адамның санасында үй, туған жер, ата-баба жерлері әлемнің қалған бөліктері орналасқан және ұлттық мәдениеттің бастаулары, туған халқының салт-дәстүрлері қай орталықпен байланысты екендігі туралы түсініктер туындайды. Ұлытау таулары - қазақ үшін осындай үй.

Қазақ тілінен аударғанда бұл Ұлы таулар. Бірақ олардың ұлылығы масштабта емес, қазақ хандығы мен мемлекеттілігінің құрылуымен байланысты ұлттық тарихтың ұлы оқиғалары тудыратын тарихи маңыздылығында. Ұлытау өзіне «көшпелі мәдениеттің, дала өркениетінің эпицентрлерінің» бірі болып саналатын осы «тарихи орталықты» шынымен де «қазақ халқының бесігін» көбірек зерттеп жүрген ғалымдар, журналистер, өлкетанушылар тарапынан жомарттықпен берілген эпитеттердің кез-келгенін орынды түрде талап ете алады.

Ұлытау - сұр ежелгі ел. Ескерткіштердің тізімі де ежелгі және алуан түрлілігімен таң қалдырады. Бұл жерлер сөзбе-сөз шашылған палеолит пен неолит дәуірлерінің көптеген жерлері, әр көктемде және әр көгалда ертедегі адамдардың мыңдаған еңбек құралдары кездеседі, өйткені бұл жерлер ежелгі дәуірлерден бастап біздің ата-бабаларымызды өзінің құнарлылығымен және әсемдігімен баурап алған.

Қазақстандағы ең ірі палеолит шеберханасының бірі, Қаракеңгір өзенінің жағасындағы Дүзен мазарының жанында орналасқан, өзінің масштабымен таң қалдырады. Тас дәуірінің үнсіз куәгері - Жетіқоңыр археологтардың көпжылдық зерттеу нысаны болды. Қола дәуірінің ескерткіштері - қоныстар, некрополиялар және Беғазы-Дәндібаев мәдениетінің керемет кесенелері - барлық өзен аңғарларында табылған. Айбас-дарасы, Уйтас-Айдос, Ақоба, Талдысай қорымдары көптеген ғалымдар мен мәдени ескерткіштердің зерттеушілерінің назарын аударады. Екі жарым мыңжылдықтан астам уақыт ішінде Құрғасын ауылының маңындағы қорғандар мен Терісаққан өзенінің маңындағы Қараоба қорғаны саяхатшылар үшін нұсқаулық болды.

Ұлытаудың таңғажайып көрінісі - «мұртты» деп аталатын қорғандар. Олардың жұмбағының шешімі әлі табылған жоқ. Бұл қабір тасының түрлерінің бірі, немесе ежелгі обсерватория, немесе ғұрыптық кешен, немесе олардың барлығы біріктірілген шығар. Мұндай ескерткіштердің «мұрттары» классикалық нұсқада әрдайым шығысқа қарайды, ал олардың кейбіреулері Ұлытауда сақталған әр түрлі бағдарлар, пішіндер мен сандармен таң қалдырады.

Ғұндар дәуіріндегі қорғандар көркем трактаттардың жазығында көтеріліп, өзінің ұлылығымен және сұлулығымен таң қалдырады. Бұл жерлерде сіз ежелгі түркілер, оғыз-қыпшақтар мәдениетінің іздерін таба аласыз. Арқанаты, Кишитау тауында, Тілеуғабыл шатқалында, Қорғантас трактатында тас мүсіндері бар түркі мемориалдық қоршауы тамаша сақталған. Балбал деп те аталатын кейбір тас мүсіндердің қатарларының ұзындығы 250 метрге жетеді.

Ежелгі Ұлытау тұрғындарының тау-кен металлургиялық қызметінің ауқымы ғылыми әлемді әлі күнге дейін таң қалдырады. Көптеген шахталар мен карьерлер, металлургиялық пештер мен дайындамалар осыдан үш мың жыл бұрын-ақ жергілікті тайпалардың мыс, қалайы, күміс және алтынды Иранға, Үндістанға, Грецияға және басқа елдерге экспорттағанын куәландырады. Мұны растауды «тарих атасы» Геродоттың еңбектерінен табамыз. Елікұдық және Сорқұдық, Талдысай сияқты металлургиялық орталықтар қола дәуірінде пайда болды, кейінгі орта ғасырларға дейін қолданылды. Ертедегі Ұлытау мәдениетінің көрнекті орындарының бірі - ежелгі суретшілердің жартас суреттерінің тұтас галереялары. Байқоңыр, Тамды, Жаңғабыл, Жетікіз өзендерінің бойындағы Теректі-әулие, Зыңғыртас, Арғанатының гранит жартастарында алғашқы жаратушылардың қашағы күнделікті өмір мен аң аулау көріністерін, таңғажайып жануарлар әлемін, ежелгі адамдардың дүниетанымын бейнелейтін суреттерді түсіреді. Орта ғасырларда бұл жер Дешті-Қыпшақ деп аталды (араб тілінен аударғанда - қыпшақтар елі), оның аумағы қыпшақтардың, қимақтардың және ұлы оғыздардың ірі тайпалық бірлестіктері арасында бөлінген. Ұлытау ешқашан бір руға немесе руға жалғыз тиесілі болған емес. Бұл құнарлы жер көшпелі тайпалар хандарының сүйікті орны болды, ол барлық уақытта қасиетті, қорық бұрышы болып саналды.

Шыңғысхан-Жошы ханның үлкен ұлы осы жерде өзінің штабын құруы кездейсоқ емес. Осы жерден Шығыс Еуропаны Батуды жаулап алу басталды. Ұлытауда Чингизидтер үйімен байланысты көптеген сәулет ескерткіштері бар. Бұл Жошы хан, Құтлұқ-Темір, Болған ана, Келін-там, Талмас ата мазарлары. Бұл далада Шыңғыс ханға, аңыз бойынша, ұлы Жошының қайтыс болуы туралы хабардар етіп, әйгілі «Ақсақ құлан» (XIII ғ.) Күйі дүниеге келді.

14 ғасырда 7-8 ғасырларда өмір сүрген түркі тайпаларының негізін қалаушылардың бірі Алашахан қабірінің үстіне мазар орнатылды.

Ұлытау тауларының бір шыңында Алтай, Орал, Солтүстік Кавказ, Қырым және Өзбекстан халықтарының батырлық аңыздары мен дастандарында аңызға айналған ұлы қолбасшы, саясаткер және шешен, Алтын Орданың Әмірі Едігенің күлі жатыр. Алтын Орданың мазасыз ханы Тоқтамыс та Ұлытау тауларында мәңгі болуды тіледі. Ұлытау тарихының білгірі, академик Әлкей Марғұланның айтуынша, Тұранның қуатты патшасы Афрасиаб та өмірінің соңғы күндерін Ұлытауда өзінің мыс сарайында өткізген.

Алтыншоқы тауында тас тақтада құдіретті Темірлан Ұлытауда болған кезін естелікке қалдырды. Ұлытаудың таңғажайып гранит жыныстары Бұхара ханы Абдаллахты да, Худояр ханның қоқандық жауынгерлерін де еске алады. Ұлытаудың бұлақ суын моңғолдардың бас штабы - Қарақорымға бет алған көптеген ортағасырлық еуропалық және ресейлік елшілер ішкен. Кетбұға, Керей, Жәнібек, Қасым, Тәуке, Барак, Кучум, Абылай, Әбілқайыр, Ақжол би, Қазбек би, Кенесары және басқа да көптеген тарихи тұлғалардың өмірбаяндары Ұлытаудың есімімен байланысты.

Ұлытау - Қазақстанның географиялық орталығы. Картадан сіз оның Қазақстанның солтүстігінен оңтүстігіне және шығысы мен батысы аралығында бірдей қашықтықта орналасқанын білесіз. Бұл оның Ұлытау тауларының айналасында көптеген бұлақтары бар жайылымдарда әскерлер жинауға және таратуға арналған стратегиялық ыңғайлы база болғандығын түсіндіреді.

«Ұлттық апат» жылдары («ақ-табан шұбырынды») Ұлытау өзінің оңтүстік-шығыс бөлігінде қазақ руларының біріккен күштері алғаш рет жоңғарларға тойтарыс бергендігімен танымал болды. Содан бері бұл тракт Қалмаққырған деп аталады, яғни «жоңғарлар жеңілген жер». Патша отаршылдық саясаты жылдарында Ұлытаудың ессіз үлкен таулары да қарсылық пен тәуелсіздік ошағы болып қала берді. Оған дәлел - 19 ғасырдың ортасында Кенесары Қасымовтың, 1916-1917 жылдардағы Амангелді Имановтың көтерілісі.

Ұлытаудың ыңғайлы географиялық жағдайы Сарыарқтағы Ұлы Жібек жолының негізгі тармақтарының бірі Ұлытау арқылы Орта Азиядан Сібірге - «Сарысу» немесе «мыс» деп аталатын жолдың өтуімен де дәлелденеді. Керуен жолдарының бойында орналасқан ондаған керуен-сарайлар, нығайтылған қоныстар, феодалдық сарайлар, күзет мұнаралары қызмет етеді. Онда қалалық мәдениет, қолөнер және сауда қарқынды дамыды, бұған Басқамыр, Жошы-Орда, Аяққамыр, Орда-базар қоныстарындағы археологиялық зерттеулердің нәтижелері куә болды. Ғалымдар бұл сауда жолы Ұлы Жібек жолынан бұрын пайда болған және біздің ғасырдың отызыншы жылдарына дейін болған деп болжайды, бұл осы аймақ мәдениетінің дамуына әсер еткені сөзсіз.

Табиғат сараң болған жоқ, бұл жерді Фердоуси өзінің «Шахнаме» эпосында жазған сансыз қазыналармен сыйлады. XI ғасырдағы араб саяхатшысы Аль-Идриси өзінің саяхат жазбаларында Ұлытаудың ерекше пейзаждарын сипаттайды. Қазақтың «Ер-Төстік» халық ертегісінде Ұлытау туралы айтылған. Өздеріңіз білетіндей, «Дала философы» Асан-Қайғы өз халқы үшін ең жақсы жерлерді табу үшін Сарыарқаның көптеген бұрыштарын аралап, бірақ Ұлытауға көз тастады.

Академик Қаныш Сәтбаев Ұлытау даласын Қазақстанның інжу-маржаны деп атады, өйткені периодтық жүйенің барлық элементтері Ұлытау аймағының ішектерінен табылды. Ғасырдың дәуірлейтін оқиғасы - адамның ғарышқа ұшуы да Ұлытаумен, Байқоңыр ғарыш айлағымен байланысты екендігі назар аудартады. Ұлытау өзінің бедерімен және көктеректі қайыңды жерлерімен Көкшетау, Баянауыл, Қарқаралы курорттық жерлеріне ұқсас болғанымен, ең алдымен бұл Қазақстанның тарихи орталығы, ал Дүниежүзі қазақтарының Құрылтайы күндері форумға қатысушылар ең алдымен қазақ халқының осы ұлттық қасиетті жеріне баруды қалағаны кездейсоқтық емес. Сол күндері Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев Ұлытаудың қазақ мемлекеттілігін қалыптастырудағы тарихи рөлін еске алуға арналған ескерткіш белгіні орнатуға қатысты.

Ұлытау - бұл шынымен де географиялық құбылыс. Даламен және шөлмен қоршалған арал сияқты, ол саяхатшыларға көктемгі салқындық пен көктеректер мен қайыңдардың көлеңкесін сыйлайды. «Көлдер елі» деп аталуы ғажап емес. Әр көктемде Бараккөл, Қоскөл, Ашықкөл, Құркөл көлдері Үндістан, Африка, Жерорта теңізі, Кіші Азиядан құстарды жинайды. Дала киіктерінің негізгі екі көші-қон жолы бар.

Бірегей тарихи-археологиялық ескерткіштер мен сирек кездесетін табиғи компоненттерді сақтау мақсатында мұнда 1990 жылы Ұлытау ұлттық тарихи-мәдени және табиғи қорық-мұражайы құрылды.

Үш мыңжылдық көшпенділердің рухын бойына сіңірген, аңыздармен көмкерілген, ақындар жырлаған, сан ғасырлар бойы адамдарды сиқырлап отырған бұл жер әлі күнге дейін құпия пердемен көмкерілген.